Slikken of stikken...het stikstofprobleem

Eind september bracht een adviescollege een rapport uit over de stikstofproblematiek, waarin de adviezen voor de veehouderij verstrekkend zijn. Voor boeren was dit de druppel die de emmer deed overlopen, na jaren van veranderende en strengere wetgeving, de kloof tussen boeren en burgers en de halve waarheden van dierenactivisten. Boeren hebben het gevoel te moeten opdraaien voor allerlei problemen in Nederland, terwijl andere sectoren niet of minder worden aangepakt.

Ik ben eens in die stikstofproblematiek gedoken. Er is veel om te onderzoeken, want het is een ingewikkeld probleem. Verder spreken bronnen elkaar tegen en zijn bronnen soms niet te achterhalen. Mijn onderzoek is daardoor niet volledig. Ondanks een niet-volledig onderzoek durf ik te stellen: dit probleem is van ons allemaal.

Programma Aanpak Stikstof

Centraal in dit hele verhaal staat het PAS, dat staat voor Programma Aanpak Stikstof. De regeling was geldig vanaf 1 juli 2015 en had als doel de stikstofuitstoot in Nederland te verminderen. PAS beschreef maatregelen om natuur te bevorderen en stikstofuitstoot te verminderen. Op basis van deze maatregelen werden toekomstige besparingen op stikstof verwacht. Door die verwachte toekomstige besparingen konden vergunningen worden verleend. Vergunningen aan bedrijven in de buurt van natuurgebieden met activiteiten waarbij stikstof vrijkomt, zoals uitbreiding van een veehouderijbedrijf, het bouwen van huizen of het aanleggen van een weg. 2,4,5,6

Natura 2000

Het PAS beschermde met name de Natura 2000-gebieden. In Nederland zijn iets meer dan 160 Natura 2000-gebieden, zoals bijvoorbeeld de Oosterschelde op bovenstaande foto. Natura 2000 zijn beschermde natuurgebieden in Europa, waarmee de Europese Unie behoud en herstel van de biodiversiteit wil realiseren. Deze gebieden worden beschermd door de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn, beide Europese richtlijnen. In deze richtlijnen draait het om bescherming van de biotoop (landschapstype) en de planten- en dierensoorten die daar in leven.11

Een Natura 2000-gebied heeft invloed op de regelgeving rondom dat gebied. Verkeer, landbouw en industrie moeten aan bepaalde regels voldoen, bijvoorbeeld een gelimiteerde ammoniakuitstoot door veehouderijbedrijven. Ook zijn er bijvoorbeeld regels over geluidsoverlast door verkeer en industrie. 11

Stikstof: een korte les scheikunde

Stikstof (N2) komt gewoon voor in onze lucht en is onschadelijk. Het stikstof waar iedereen over praat, is een stikstofverbinding. Zo is er ammoniak (NH3) dat vooral door veehouderijen wordt uitgestoten, via de mest van dieren. Verder is er stikstofoxide (NOx), dat vrijkomt bij verbranding op hoge temperaturen. Denk hierbij aan uitstoot door auto’s, schepen, bouwwerkzaamheden en industrie. Ik gebruik in deze blog de term stikstof, omdat dit het meest duidelijk is. Maar scheikundig gezien…een foutje. 2,3,10,13

Te veel stikstof vormt een bedreiging voor de natuur. De uitgestoten stikstof daalt neer, o.a. in natuurgebieden. Het wordt opgenomen in de bodem, waardoor een voedselrijke bodem ontstaat. Plantensoorten die goed leven op een stikstofarme bodem verdwijnen. Plantensoorten die het goed doen op een stikstofrijke bodem nemen de overhand, zoals brandnetels en grassen. Diersoorten die leven van de verdwijnende planten, verdwijnen ook. Daardoor neemt de biodiversiteit af. In bijna driekwart van de Natura 2000-gebieden hebben planten en dieren last van een bodem met teveel stikstof. 2,3,10

Binnen Europa is Nederland koploper in het uitstoten van stikstof. Overal waar menselijke activiteit is, wordt stikstof uitgestoten. 2,3,10,13  Het stikstofprobleem is van ons allemaal, iedereen veroorzaakt stikstofuitstoot. Die boer met z’n veehouderij, de burger als hij in zijn auto stapt en het vliegtuig neemt en de bouwsector als er huizen worden gebouwd. Dat Nederland zo’n hoge uitstoot van stikstof heeft, is niet zo gek. We wonen, werken en leven met z’n 17 miljoenen op het postzegeltje dat Nederland is.

Uitspraak Raad van State

De Raad van State (RvS) verklaarde op 29 mei jl. per direct PAS ongeldig. Drie natuurorganisaties maakten vergunningaanvragen door veehouderijen aanhangig.4,5,7,8 Via allerlei rechters kwamen deze zaken uiteindelijk terecht bij de RvS, de hoogste bestuursrechter van Nederland. Een uitspraak van de Raad van State is bindend, omdat dit RvS het hoogste rechtsorgaan is in Nederland. Tegen een uitspraak van de RvS is geen beroep mogelijk.

De RvS verklaarde het PAS ongeldig omdat het in strijd is met de Europese wetgeving. Door PAS zijn allerlei maatregelen genomen om stikstofuitstoot te verminderen en natuur te behouden of bevorderen. Alleen wist nog niemand wat die maatregelen exact zouden opleveren. Er zijn vergunningen verleend op basis van verwachte besparing door de PAS-maatregelen. Binnen de Europese wetgeving is het niet toegestaan om vergunningen te verlenen op basis van verwachte resultaten. 4,5

Niet alles kan: onvolledig rapport

Na de bindende uitspraak van de RvS vroeg het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) aan een adviescollege om te onderzoeken hoe het nu verder moet met de stikstofproblematiek. Op 25 september kwam het adviescollege met het eerste advies, getiteld: Niet alles kan. In dit rapport lezen we adviezen over de aanpak van de stikstofuitstoot op korte termijn. Het adviescollege komt voor de zomer van 2020 met adviezen voor de langere termijn. 1

De huidige aanbevelingen richten zich op vier onderdelen: veehouderij, mobiliteit, industrie en de bouw. De adviezen voor veehouderij en mobiliteit zijn concreet, ik bespreek ze verderop. De adviezen voor de industrie en de bouwsector zijn minder concreet. Ook zijn ze meer gericht op de langere termijn, wat vreemd is voor een rapport dat adviezen voor de korte termijn moest opstellen. Wat mij betreft is het rapport hier onvolledig. 

Voor de industrie moet er eerst nog het een en ander worden uitgezocht door de provincies. De bouwsector moet gestimuleerd worden om werkzaamheden emissiearm uit te voeren, door het aanpassen van aanbestedingsvoorwaarden en vergunningsvoorwaarden.

Voor de veehouderij is het advies om bedrijven met relatief hoge uitstoot of verouderde stalsystemen, die vaak leiden tot een hogere stikstofuitstoot, aan te kopen of te saneren. Dit gebeurt per Natura2000-gebied verschillend, want men kijkt per gebied wat er nodig is. Ook is het advies om toepassing van emissie-reducerende technieken te versnellen, door deze in een experimenteerfase al toe te staan.

Op het gebied van vervoer is het advies om een snelheidsverlaging door te voeren op snelwegen en provinciale wegen. Dit kan eventueel verschillend per weg of gebied, afhankelijk van wat nodig is. In de tweede fase komt het adviescollege met adviezen voor openbaar vervoer, vrachtvervoer, scheepvaart en luchtvaart.

Waarom sanering in de veehouderij?

Het gevoel overheerst bij boeren dat de veehouderij zwaarder wordt aangepakt dan andere sectoren. Maar volgens metingen is de veehouderij met ca. 40 tot 45% de grootste veroorzaker van de uitstoot van stikstof, bronnen verschillen over de exacte hoeveelheid.3,12 In het advies ‘Niet alles kan’ staan quick wins. Dat was ook de opdracht van het adviescollege: kom met oplossingen voor de korte termijn.  Omdat de uitstoot in de veehouderij zo groot is, valt daar in eerste instantie grote winst te behalen. Die zijn er nu, enorm pijnlijk voor veehouders.

Er bestaan twijfels over de metingen van stikstofuitstoot en -depositie door het RIVM. Er duikt een bericht en een rapport van de WUR (Wageningen University and Research) op met hele andere uitkomsten van metingen.18,19 De minister zegt dat de metingen verfijnder moeten.27 HET RIVM legt uitgebreid uit dat metingen wel kloppen en dat de meetmethoden beschikbaar zijn op internet, maar het Mesdag Zuivelfonds beweert dat dit niet zo is. 20, 21, 22 Het Mesdagfonds ondersteunt projecten die de kwaliteit en productie van melk verbeteren en houdt zich vanuit die functie bezig met de stikstofproblematiek. 23, 24 Over en weer beschuldigden RIVM en het Mesdagfonds zich van het afzeggen van een afspraak om rond de tafel te gaan zitten.21 Het Mesdagfonds dreigde met een rechtszaak. Ondertussen is de huidige stand van zaken dat beide partijen met elkaar hebben gesproken en de eerste inzichten deelden.28 Het is heel vreemd dat RIVM zo moeilijk doet over openheid en dat pas recent meet- en rekenmethoden beschikbaar zijn. Het wordt nog veel erger als verregaande adviezen worden gebaseerd op metingen die niet blijken te kloppen. Ik snap dus heel goed de scepsis van de boeren en hun belangenorganisaties over de metingen. Ik ben benieuwd hoe deze soap binnen de stikstofproblematiek verder gaat.

Verlaging maximumsnelheid

Het kabinet heeft het advies voor verlaging van de maximumsnelheid snel opgepakt door op drie snelwegen de toegestane snelheid te verlagen van 130 km naar 120 km/u. 14 Kom op, pak dan ook goed door en maak het 100 van. Verlaging van 130 naar 100 km/uur geeft volgens de ene bron een verwachte schatting van 4% minder uitstoot. De andere bron weet het niet, en zegt dat we ons moeten baseren op onderzoeken uit het verleden of het buitenland. Het verlagen van de maximumsnelheid van 130 naar 100 km/uur heeft een positief effect op filevorming. Doordat de snelheid lager ligt, komt het snelheidsverschil tussen vrachtverkeer en overig verkeer dichter bij elkaar te liggen. Daardoor kan het verkeer beter gebruik maken van het beschikbare asfalt. Minder files betekent minder stikstofuitstoot. Maar ook hier: onbekend wat het effect is van minder files. 16, 17 Los van de opbrengst, is het verlagen van de maximumsnelheid wat mij betreft vooral een signaal naar de consument.

Stikstof: stikken of slikken?

Het stikstofprobleem is van ons allemaal. Bouwsector, industrie, politiek, RIVM, consument, boer. Iedereen moet zijn rol oppakken, maar hoe meer ik er over lees, hoe meer het lijkt dat niet iedereen dat doet. We kunnen een probleem dat we met z'n allen veroorzaken, alleen maar met z'n allen oplossen. 

Bronnen:

1. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2019/09/25/eerste-advies-adviescollege-stikstofproblematiek
2. https://www.destentor.nl/zwolle/paniek-over-pas-maar-wat-is-programma-aanpak-stikstof-nu-eigenlijk~a7ddea88/ , gelezen op 9-10-2019
3. https://nos.nl/artikel/2304403-stikstof-vier-vragen-en-antwoorden-over-de-uitstoot-van-boeren.html , gelezen op 9-10-2019
4. https://www.raadvanstate.nl/@115651/pas-mag/, gelezen op 9-10-2019
5. https://player.vimeo.com/video/338944317 video van Raad van State, bekeken op 9-10-2019
6. https://www.synbiosys.alterra.nl/natura2000/gebiedendatabase.aspx?subj=pas&deel=4, gelezen op 9-10-2019
7. https://www.raadvanstate.nl/@115602/201600614-3-r2/, gelezen op 9-10-2019
8. https://www.raadvanstate.nl/@115590/201506170-2-r2/, gelezen op 9-10-2019
9. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/10/04/aanpak-stikstofproblematiek
10. https://www.youtube.com/watch?v=3Z49O0yqPx8 videoreportage van NOS op 3, bekeken op 10-10-2019
11. https://nl.wikipedia.org/wiki/Natura_2000, gelezen op 10-10-2019
12. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/wat-is-stikstof-hoe-schadelijk-is-het-en-vier-andere-vragen-om-het-stikstofdebat-te-begrijpen~bf556271/
13. https://www.rivm.nl/stikstof, gelezen op 11-10-2019
14. https://nos.nl/artikel/2304050-vanaf-morgen-geen-130-meer-op-snelwegen-bij-veluwe.html, gelezen op 11-10-2019
15. https://nos.nl/artikel/2304060-coalitie-akkoord-over-aanpak-stikstof-lijkt-nog-ver-weg.html, gelezen op 11-10-2019
16. https://nos.nl/artikel/2303493-snelheid-omlaag-voor-minder-stikstof-hoe-werkt-dat.html, gelezen op 11-10-2019
17. https://www.trouw.nl/wetenschap/langzamer-rijden-op-de-snelweg-heeft-nauwelijks-effect-op-de-stikstofbelasting~bf8a5d73/, gelezen op 11-10-2019
18. https://www.facebook.com/bertenannie.vanunen?__tn__=%2CdCH-R-R&eid=ARDg0QCD7aUEjlUrxba_-bUZkSrf9lG-eq_V96wydtAvxSr2QoTLcUZkoAP2VCWVZQxH310qXG3Uc1Jv&hc_ref=ARTUvfEsLBqvbxw7m9gp_ccQWpoEyaOmwofT2unxHCSJckX5BSOPtCdV1ieWQW2y2jY&fref=nf, gelezen op 11-10-2019
19. https://edepot.wur.nl/328849, gelezen op 11-10-2019
20. https://www.rivm.nl/stikstof/vragen-en-antwoorden-over-stikstof-en-ammoniak, gelezen op 11-10-2019
21. https://www.trouw.nl/binnenland/boeren-vertrouwen-de-cijfers-van-het-rivm-voor-geen-cent~b418f88d/, gelezen op 11-10-2019
22. https://www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/waarom-ligt-het-rivm-onder-vuur~b6d4c34c/, gelezen op 11-10-2019
23. http://mesdag-fonds.nl/over-mesdag-zuivelfonds.html, gelezen op 11-10-2019
24. http://mesdag-fonds.nl/doelstellingen-visie.html, gelezen op 11-10-2019
25. https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/82994NED/table?fromstatweb, geraadpleegd op 11-10-2019
26. https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2019/01/18/nederlandse-export-landbouwproducten-in-2018-ruim-90-miljard
27. https://nos.nl/video/2305403-schouten-metingen-rivm-van-stikstof-kunnen-verfijnder.html, gelezen op 11-10-2019
28. https://www.melkvee.nl/artikel/221643-mesdagfonds-tevreden-over-gesprek-met-rivm-over-stikstofberekeningen/, gelezen op 11-10-2019